Τρίτη 6 Μαΐου 2014

"Όταν βλέπεις το καπέλο ενός μπουρζουά, ίσως να κρύβει εναν βόα μέσα του."

Από όλα τα γαλλόφωνα βιβλία του τελευταίου αιώνα, «Ο μικρός πρίγκιπας», του Σεντ Εξιπερί είναι το προσφιλέστερο ανάγνωσμα στις περισσότερες γλώσσες.
Αυτό το γεγονός είναι πολύ περίεργο καθώς τα νοήματα του βιβλίου-ο στόχος και η πρόθεσή και οι αξίες-είναι αρκετά αδιαφανή ακόμη και σήμερα 75 χρόνια μετά την πρώτη του εμφάνιση.
Για την ακρίβεια, ενώ έγινε δεκτό σαν μια απαραίτητη και όμορφη παραβολή, σάστισε και μπέρδεψε τους αναγνώστες .Από τους πρώτους σχολιαστές του βιβλίου μόνο η P.L.Travers,η οποία – με μια συμμετρία που κάνει τον «άπιστο» να τρέμει-είχε γράψει ένα ανάλογο μύθο για την Αγγλία, στη σειρά των βιβλίων Μαίρη Πόπινς, αντιλήφθηκε τις διαστάσεις και την σημασία του.
Συν το χρόνο βέβαια, η «ψήφος» των αναγνωστών μετέβαλε την παραπάνω διαπίστωση, το κλασσικό είναι κλασσικό.
Βέβαια άλλαξε τη διαπίστωση αλλά δεν άλλαξε την ουσία.
Φέτος υπάρχει μια αναζοπύρωση της προσοχής προς το έργο αυτό που συμπεριλαμβάνει και την έκθεση των αυθεντικών σχεδίων του Εξιπερί ,στην Morgan Library and Museum,στη Νέα Υόρκη. Παρόλα αυτά, είμαστε άραγε λίγο πιο κοντά στο να διεισδύσουμε στον βασικό γρίφο: Σε τι πράγμα αναφέρεται ο Μικρός πρίγκιπας;
Όλοι γνωρίζουν τον ιστό της υπόθεσης:ένας πιλότος, πέφτει στην έρημο ,συναντάει ένα περίεργο νεαρό άτομο, ούτε άντρα ούτε αγόρι ,το οποίο όπως αποδεικνύεται έχει έρθει από ένα μακρινό, μοναχικό αστεροειδή όπου κατοικεί με μοναδικό σύντροφο, ένα τριαντάφυλλο.
Το τριαντάφυλλο τον στεναχώρησε τόσο ώστε με τη βοήθεια ενός σμήνους πουλιών ταξίδεψε σε άλλους πλανήτες. Καθοδηγητές του μια σοφή, πονηρή αλεπού κι ένας μοχθηρός άγγελος θανάτου, το φίδι.
Παίρνει πολλά χρόνια και πολλές αναγνώσεις για να καταλάβει κανείς ότι πρόκειται για μια πολεμική ιστορία. Όχι τόσο για μια αλληγορία ,για τον πόλεμο ,όσο για ένα μύθο όπου τα συναισθήματα σύγκρουσης, απομόνωσης, φόβου και αβεβαιότητας, μετριάζονται κι ανακουφίζονται από τον εσωτερικό λόγο και την αγάπη.
Αλλά ο Μικρός πρίγκιπας είναι και κυριολεκτικά μια πολεμική ιστορία καθώς τα πάντα στο στήσιμο της σχετίζονται όχι μόνο με τη έφοδο αλλά και με την περίεργη ήττα της Γαλλίας, με την εμπειρία του Βισύ και την κατοχή.
Η αίσθηση της ταπείνωσης, της σύγχυσης μπροστά στον αφανισμό οδήγησε τον Εξιπερί στη δημιουργία ενός μύθου αφηρημένων ιδεών που στέκονται απέναντι σε συγκεκριμένες αξίες.
Σε αυτή του την προσπάθεια εναρμονίζεται ,ασυναίσθητα, με άλλους ποιητές σπουδαίους, σημαδεμένους από τις απώλειες του πολέμου όπως τον Σάλιντζερ ,που στο μεταπολεμικό του δημιούργημα: For Esme-with love and squalor ,η ηθική κατάπτωση αντιμετωπίζεται μόνο από τον λόγο ενός παιδιού και τον Καμύ, που από την εμπειρία του πολέμου αποκόμισε την δέσμευση για αέναη μάχη ανάμεσα στην ατομική ευτυχία και την ασθένεια της αφηρημένης σκέψης εννοώντας την πράξη αποστασιοποίησης της καθαρής συγκίνησης από την κανονική ζωή.
Χάρη στη στιβαρή βιογραφία του Εξιπερί απ την Stacy Schiff, γνωρίζουμε καλά τις συνθήκες κάτω από τις οποίες γράφτηκε ο Μικρός πρίγκιπας.
Ο συγγραφέας δραπέτευσε από την Ευρώπη προς μια στενάχωρη ,και γλωσσικά μονομερή εξορία στη Βόρειο Αμερική όπου μπλέχτηκε σε έναν έντονο αγώνα με άλλους εξόριστους και αντιστασιακούς σε ομάδες.(Υποτιμούσε το Ντε Γκωλ ,για τον οποίο λανθασμένα θεωρούσε ότι κινητοποιούσε τους Γάλλους εναντίον των Γάλλων, παρά εναντίον τω Γερμανών)…κι έτσι ο πλέον αγαπητός γαλλικός μύθος, γράφτηκε στο Μανχάταν και το Λονγκ Άϊλαντ.
Το σκηνικό της ερήμου στο βιβλίο ο Εξιπερί το έζησε σαν εικόνα όταν ήταν αγνοούμενος κι έμεινε μια εβδομάδα σε μια αραβική έρημο, το 1935.Τα αισθήματα του της απομόνωσης, των παραισθήσεων, της σκιάς του θανάτου αλλά και της περιρρέουσας ομορφιάς είναι διακριτά στις σελίδες του Μικρού πρίγκιπα.
Η ιστορία αγάπης με το ρόδο έχει τις ρίζες της στη θυελλώδη σχέση του με τη γυναίκα του Κονσουέλο. Το τριαντάφυλλο έχει τα χαρακτηριστικά της το βήχα, το ότι δείχνει ανυπεράσπιστη ,και τις αιφνίδιες λιποθυμίες της.(η Schiff μας μιλάει για το δημόσιο θρήνο της Κονσουέλο στο δικό της αστεροειδή, το τραπέζι της ,στη γνωστή μπρασερί Lipp,ενώ ήταν αγνοούμενος το 1935).


Η έρημος και το τριαντάφυλλο. Η ζωή του σαν τολμηρού αεροπόρου και σαν μπερδεμένου εραστή υπήρξαν η έμπνευσή του. Αλλά ανάμεσα σε αυτές τις δύο εμπειρίες αν τις συμπιέζαμε η γραμμή που θα τις χώριζε θα ήταν ο πόλεμος. Στο βαθύτερο- είναι- του, είχε βιώσει τη απώλεια της Γαλλίας ως την απώλεια του «νοήματος».Η έρημος της παράλογης ήττας ήταν από μόνη της πιο περίπλοκη από την έρημο της Λιβύης. Τίποτα από εδώ και μπρος δεν θα είναι ορθολογικό .Ο πόλεμος του Εξιπερί όπως ο ίδιος τον βίωσε ήταν τιμητικός για τον ίδιο ,πέταξε με την GR//33.
Στρατιωτική μοίρα του Arme de lair. Μετά την πικρή ήττα, δραπέτευσε από την Ευρώπη όπως πολλοί Γάλλοι πατριώτες και έφτασε μέσω Πορτογαλίας στη Νέα Υόρκη την τελευταία μέρα του 1940.Αλλά για όποιον το έζησε στο πετσί του αυτό που έκανε την απώλεια ιδιαίτερα τραυματική ήταν η αίσθηση ότι τα θεμελιώδη στηρίγματα του Γαλλικού πολιτισμού ,όχι απλώς ο στρατός, είχαν μπει στο μικροσκόπιο των θεών, πριν καταρρεύσουν με βία.
Αναζητώντας τις αιτίες της κατάρρευσης ,τα πιο έντιμα κι αξιοσέβαστα μυαλά Marc Bloch και Camus ανάμεσά τους, θεώρησαν ότι το σφάλμα εντοπίζεται στη γαλλική «έξη» στην αφηρημένη σκέψη.
Η γαλλική παράδοση που μετακινούσε, κι ακόμη μετακινεί τα χειροπιαστά προβλήματα για συγκεκριμένα θέματα σε ένα παράλληλο «χάρτινο» σύμπαν όπου ο γενικός θεωρητικός προβληματισμός –το εννοιολογικό κατασκεύασμα -είναι αυτό που έχει περισσότερη σημασία.
Ασφαλώς ένας τρόπος για να ανταποκριθεί κανείς στην καταστροφή θα μπορούσε να ήταν μια νέα σειρά από αφηρημένες έννοιες, ώστε να αντικαταστήσουν αυτές που ήταν κυρίαρχες.
Ωστόσο μια πιο ανθρωπιστική απάντηση ήταν η εμπλοκή στην αέναη μάχη εναντίον όλων αυτών των αφαιρετικών ερμηνειών που μας απομακρύνουν από τη ζωή όπως είναι.
Ο ηρωϊκός Bloch το τοποθετεί καλύτερα:
Το πρώτο μέλημα της «πραμάτειας» μου (της ιστορίας και των ανθρωπιστικών σπουδών) δεν είναι άλλο από την αποφυγή μεγαλόστομων, αφηρημένων ,όρων. Οι ιστορικοί θα πρέπει να ανησυχούν διαρκώς με το θέμα της αναζήτησης του απτού και του συγκεκριμένου πίσω από το άδειο και το θολό- αφηρημένο. Με άλλα λόγια είναι στο χέρι των ανθρώπων κι όχι των δομών να είναι σε επιφυλακή.
Ακούγεται λίγο σαν ένα λειψό ηθικό δίδαγμα για να αποκομίσει κανείς από την ολέθρια εμπειρία του πολέμου. Αλλά δεν ήταν απλά διανοουμενίστικο το συμπέρασμα, το μανιφέστο ενός ερασιτέχνη, ειρηνοποιού.
Σε ένα καθαρά τακτικίστικο, πολεμικό επίπεδο η ανάγκη για το αφηρημένο θα σήμαινε την ανάγκη να καταστεί φετίχ το φιξαρισμένο ,η συστηματική επίλυση σε αντίθεση προς την ρευστότητα και την έλλειψη επινοητικότητας.
Η γραμμή Μαζινό ήταν μια έκφανση του αφηρημένου σε αντικατάσταση μιας ευέλικτης στρατηγικής και κοινής λογικής. Θυμάται κανείς το σχόλιο του Πικάσο προς τον Ματίς όταν το 1940 αναρωτήθηκε για τους Γάλλους στρατηγούς και το τι κάνουν τελικά…Οι στρατηγοί μας ,είπε ο Πικάσο είναι σαν τους καθηγητές της Σχολής Καλών Τεχνών…πρόσωπα που χαρακτηρίζονται από φορμαρισμένους ρόλους από έλλειψη ικανότητας εποπτείας και από μονομανία στην παράδοση, ακαδημαϊκοί καλλιτέχνες.
Από ένα βίωμα τόσο ταπεινωτικό και συντριπτικό –μια εμπειρία που μετέτρεπε ένα ον με παρελθόν και πεπρωμένο σε ένα κωδικό και κατόπιν σε θύμα ,ο Εξιπερί επεδίωξε να σώσει το πρόσωπο, όχι τη στατιστική. Το βιβλίο μεταφέρεται από έναν αστεροειδή στην έρημο από το μύθο και την κωμωδία προς την αινιγματική τραγωδία με σκοπό να φτάσει στην ουσία :δεν μπορείς απλά να αγαπάς τα τριαντάφυλλα. Μπορείς να αγαπήσεις μόνο ένα τριαντάφυλλο.

                                                                             Adam Gopnick, "The New Yorker"


  • Μικρός Πρίγκιπας, μτφ Μελίνα Καρακώστα, εκδ. Πατάκη
  • Μικρός Πρίγκιπας, μτφ Στρατής Τσίρκας, εκδ. Ηριδανός